Begrijpend lezen oefenen met je kind? Begrijpend lezen is een heel belangrijke vaardigheid. Het vak begrijpend lezen wordt op niet alle scholen op dezelfde manier gegeven en het kan nogal eens voor problemen zorgen. Feitelijk begint begrijpend lezen al voordat kinderen echt kunnen lezen. In de kleuterklassen wordt namelijk al een belangrijke basis gelegd. Sterker nog: ook op de peuterspeelzaal kan al aandacht naar begrijpend lezen uitgaan.
Wat is begrijpend lezen precies? Waarom is het zo belangrijk? En wat leren kinderen per groep van de basisschool?
In dit artikel leggen we je alles uit over begrijpend lezen. Ook helpen we je op weg door het aanbieden van gratis en betaald oefenmateriaal. Oefenboeken waarvan we zeker weten dat ze je kind verder zullen helpen.
Wat is begrijpend lezen?
Begrijpend lezen is een vorm van lezen waarbij het begrip van de tekst (ook wel tekstbegrip) centraal staat. Begrijpend lezen groeit voor uit leesbegrip. Dat houdt in dat kinderen snappen waarom ze een bepaalde tekst lezen én dat ze de juiste teksten kunnen selecteren om bepaalde vragen te beantwoorden of in bepaalde behoeften te voorzien.
Begrijpend lezen volgt in praktische zin op het technisch lezen. Maar het stukje “begrijpen” is al veel eerder aan de orde. Al vanaf dat een kind geboren wordt, is er sprake van begripsvorming. Afhankelijk van de omgeving waarin het kind opgroeit, wordt hier bepaald hoe het begrijpend lezen zich verder ontwikkelt.
Voorbeelden van begrijpend lezen en leesbegrip
Zoals gezegd hebben begrijpend lezen en leesbegrip veel met elkaar te maken. Volgens leesbegrip moeten de kinderen snappen waarom ze een bepaalde tekst lezen. Hoe ziet dat eruit? Bijvoorbeeld als volgt:
- Ali leest een stripverhaal, omdat hij dat erg leuk vind.
- Moeder leest de krant, omdat ze het nieuws wil blijven volgen.
- Opa leest het vakblad voor journalisten, omdat hij op de hoogte wil blijven van zijn vakgebied.
- Recep leest een boek over spoken, omdat hij heel erg van griezelen houdt.
- Rick leest een boek over spoken, omdat hij een boek moet lezen voor zijn leeslijst.
Iedere tekst heeft een ander doel, maar ook heeft iedereen weer een andere reden om de tekst te lezen. Hiermee wordt de basis van leesbegrip gevormd. Wanneer leesbegrip goed zit bij een kind, weet hij of zij ook welke teksten er nodig zijn om aan bepaalde doelen te voldoen. Zoals:
- Koen snapt dat hij een recept voor appeltaart nodig heeft als hij een appeltaart wil bakken (en hij snapt dat je die in een kookboek of op een receptenblog kan vinden).
- Rachel wil leren hoe ze haar band moet plakken. Ze zoekt een handleiding.
- Imre wil meer te weten komen over ridders en prinsessen. In een informatief boek over ridders en kastelen vindt ze al veel van wat ze zoekt.
Waarom is begrijpend lezen zo belangrijk?
Begrijpend lezen is belangrijk, omdat het voorbereid op studerend lezen. Het leert kinderen informatie uit een tekst te filteren en te gebruiken voor het beantwoorden van vragen. Maar kinderen leren met begrijpend lezen ook doelgericht teksten lezen, vragen stellen en beantwoorden. Begrijpend lezen is later ook nodig om contexten bij het rekenonderwijs te begrijpen.
Begrijpend lezen is een belangrijke voorwaarde om naar het voortgezet onderwijs te kunnen.
Op de basisschool wordt begrijpend lezen op twee manieren aangeboden: als los vak of als onderdeel van taal.
Los vak
Wanneer je kind begrijpend lezen als los vak krijgt, zal de school gebruik maken van een van de vele begrijpend lezen methodes, zoals Nieuwsbegrip, Grip op Lezen, Tekst Verwerken, Leeslink, Atlantis en Actief Leren Lezen.
Deze lesmethodes gebruiken allemaal een aanpak om de doelen van begrijpend lezen onder de aandacht te brengen en aan te leren. Scholen die een methode gebruiken voor begrijpend lezen, investeren doorgaans meer in die vaardigheden dan scholen die begrijpend lezen als onderdeel van taal blijven aanbieden.
Onderdeel van taal
Begrijpend lezen als onderdeel van taal betekent dat kinderen eens in de week en taalles aandacht geven aan begrijpend lezen. Dit gebeurt in taalmethodes als Staal, Taal Actief en Taalverhaal.nu vrij summier. Er is aandacht voor het aanleren van de belangrijkste vaardigheden, maar nauwelijks tijd voor verwerking.
Hoe leren kinderen begrijpend lezen?
Om de leerlijn van begrijpend lezen voor kinderen in kaart te brengen, moeten we voor een groot deel kijken naar de basisschool. Daar speelt zich het merendeel van de basis immers af. Maar wat begrijpend lezen betreft, moeten we ook echt even naar de periode voor de basisschool kijken. (Recent onderzoek toont aan dat begrijpend lezen aan de hand van thema’s uiterst effectief is.)
Hieronder zetten we uitgebreid uiteen hoe begrijpend lezen aan kinderen wordt meegegeven voor ze naar school gaan.
Heb je nog jonge kinderen? Doe dan zeker je voordeel met deze informatie. Een goede basis kun je immers maar één keer leggen.
Begrijpend lezen voor de basisschool
Voor een kind naar de basisschool gaat, is er al op allerlei manieren interactie. Ook al kan een kind nog niet lezen of schrijven, het leert al wel praten. Daar zit dan ook een heel belangrijk stukje van het begrijpend lezen.
Van nature hebben kinderen de neiging om de wereld om hen heen te willen leren kennen. Jonge kinderen zijn zeer exploratief. Dat betekent dat ze er continu op uittrekken en van alles willen doen. Dat komt, omdat ze gedreven worden door de wil alles te snappen.
Begrijpend lezen begint dus al met de geboorte. Vanaf dat moment is een kind druk bezig verbanden te leggen. Als ik lach, lachen ze terug en als ik huil, komen ze me helpen. Het lijken logische zaken, maar ze zijn heel belangrijke bouwstenen.
Ouders die veel met hun kind praten, dragen enorm bij aan de vaardigheden die later nodig zijn voor het begrijpend lezen. Dat geldt ook voor ouders die hun kinderen voorlezen. Hoe meer er gesproken en voorgelezen wordt, hoe meer verbanden kinderen al op jonge leeftijd kunnen leggen. Maar ook hoe meer emoties ze kunnen plaatsen en hoe meer ze zich kunnen focussen op de bedoeling van wat er gezegd en voorgelezen wordt.
Zodra kinderen naar een peuterspeelzaal of andere dagopvang gaan, wordt er door de leidsters ook veel aandacht aan begrijpend luisteren besteed. Op spelenderwijze worden kinderen meegenomen in verhalen en worden er kringgesprekken gevoerd. Allemaal belangrijke momenten waarop een zeer goede basis van begrijpend lezen wordt gelegd.
Begrijpend lezen op de basisschool
Begrijpend lezen lijkt iets te zijn wat pas in de latere klassen een rol speelt, omdat je er dan het meeste over hoort. Maar niets is minder waar. Het stokje van de peuterspeelzaal of de buitenschoolse opvang wordt gewoon doorgegeven aan de kleuterjuffen. En vanaf daar groeit begrijpend lezen met alle kinderen mee de hele schooltijd door. We leggen hieronder uit wat er per groep aan begrijpend lezen wordt gedaan. Let wel: dit is bij benadering. De precieze invulling hangt af van de lesmethodes en de leerkrachten.
Begrijpend lezen in groep 1 en 2
Het vak begrijpend lezen wordt nog niet als zodanig gegeven. Wel wordt er een meer dan belangrijke basis voor gelegd. In kringgesprekken worden nieuwe woorden aangeleerd. Ook worden er verbanden gelegd. Dit gebeurt in de kleuterklassen vaam aan de hand van thema’s of themahoeken. Kinderen breiden hier hun woordenschat verder uit.
Kleuterleerkrachten lezen vaak voor. Die voorgelezen verhalen zijn weer stof voor kringgesprekken. Daarin worden verbanden gelegd met de wereld om hen heen. Hierbij is ook de kracht van herhaling terug te zien. Vaak wordt hetzelfde verhaal gelezen, maar wordt er op een andere manier naar het verhaal gekeken. Zo kan het de ene keer gaan over de beer die in het verhaaltje honing zoekt, maar gaat het de andere keer over de tekeningen bij de verhaaltjes of over moeilijke woorden die de schrijver gebruikt heeft.
Het vak begrijpend luisteren wordt in veel kleuterklassen nog getoetst. Niet meer aan de hand van Cito-toetsen, maar wel aan de hand van andere toetsen. Dan wordt er bijvoorbeeld een aantal afbeeldingen getoond en wordt de volgende tekst voorgelezen:
Mama en Daniëlle gaan de hond uitlaten. De hond heet Spekkie. Hij is grijs met een witte vlek. Mama pakt haar zomerjas. Die is net nieuw. Daniëlle vindt het een mooie jas, want er zitten allemaal stippen op. Tijdens het uitlaten van de hond komen ze de postbode tegen. Die heeft een pakje voor mama.
Vervolgens moeten de kinderen aanwijzen op welk plaatje mama en Spekkie te zien zijn.
De vaardigheden die kinderen nodig hebben om deze vraag goed te kunnen beantwoorden, worden tijdens kringgesprekken geoefend.
Ook worden er op deze manier steeds meer verbanden gelegd.
Oudste kleuters (groep 2) moeten in staat zijn begrijpend te luisteren. Anders kunnen zij niet door naar groep 3.
Begrijpend lezen in groep 3
In groep 3 gebeurt er ontzettend veel op het gebied van lezen. Vooral op technisch vlak krijgen ouders veel mee. De kinderen leren letters kennen en lezen. Binnen enkele maanden kunnen de kinderen alle letters en klanken en lukt het ze om teksten op M3-niveau te lezen. Dit groeit al snel door naar E3-niveau enzovoorts.
Het is knap hoe leerkrachten in groep 3 daar ieder jaar weer in slagen, want leren lezen is niet vanzelfsprekend.
Hoewel het technisch lezen de meeste aandacht krijgt, wordt er niet stilgezeten wat begrijpend lezen betreft. Er gebeurt heel veel op het gebied van begrijpend lezen. Zo ontwikkelen de kinderen leesbegrip, een zeer belangrijke voorwaarde om verder te kunnen met begrijpend lezen.
Bij leesbegrip draait het – zoals eerder al gezegd – om het begrip achter het lezen. Waarom lees je bepaalde teksten en welke teksten heb je nodig voor bepaalde informatie of doelen? Kinderen in groep 3 leren dat al.
Ook richt begrijpend lezen in groep 3 zich op een kennismaking met de wereld. Kinderen worden geprikkeld om gesprekken te voeren over de actualiteiten en leren hiermee verbanden te leggen. Items als oorlog, milieu en duurzaamheid lijken misschien ingewikkeld voor kinderen in groep 3, maar er zijn genoeg manieren om daar een gesprek over te voeren.
Aan het einde van groep 3, als kinderen technisch lezen lekker onder de knie hebben, kunnen zij informatie uit gesproken en geschreven teksten filteren. Ze moeten dan antwoord geven op vragen over een tekst.
Begrijpend lezen in groep 4
Het technisch lezen is gelukt, dus dan kan er weer volop worden ingezet op begrijpend lezen. Althans, zo lijkt het. Want er gebeurt op het gebied van begrijpend lezen in groep 4 heel erg veel.
Kinderen moeten meerdere doelen uit ene tekst kunnen halen. Zo zijn er deze doelen die in groep 4 regelmatig terugkomen:
- Een tekst die tot doel heeft je te vermaken;
- Een tekst die tot doel heeft je iets te willen leren of uit te leggen.
In de praktijk moeten kinderen de tekstsoorten koppelen aan de teksten die ze gelezen hebben. Termen als uitlegtekst en verhaaltekst komen dan veelvuldig aan bod.
Maar daar houdt het niet bij op. Ook het stukje leesbegrip wordt verder uitgediept. En wel door het lezen van inleidingen en dan bepalen waar de rest van de tekst over zal gaan. Dit wordt “voorspellen” genoemd en doet een beroep op de “voorkennis”, oftewel de kennis die kinderen al van een onderwerp hebben voor ze de tekst gaan lezen.
Tijdens het begrijpend lezen in groep 4 komen de kinderen ook nieuwe en moeilijke woorden tegen. Die moeten ze kunnen achterhalen door de tekst goed te lezen en naar de plaatjes te kijken. Woordenschat krijgt dus ook meer ruimte in groep 4.
Begrijpend lezen in groep 5
In groep 5 worden bij begrijpend lezen meerdere strategieën en vaardigheden geïntroduceerd die kinderen kunnen gebruiken om een tekst beter tot zich te nemen. De tekstsoorten, zoals hiervoor besproken, worden nog verder uitgebreid. Zo zijn er nu ook meningsteksten en overtuigende teksten.
Kinderen in groep 5 maken bewust kennis met signaalwoorden en verwijswoorden, die tekstverbanden helpen te ontdekken. Ook gaat er begonnen worden met samenvatten en het trekken van conclusies.
Wat verder een grote rol speelt in groep 5 is de structuur van een tekst. Ze herkennen verschillende structuren bij verschillende teksten en komen er zo ook achter dat bepaalde teksten met opzet een bepaalde structuur hebben (zo wordt bij een overtuigende tekst vaak eerst een probleem uitgewerkt en daarna de oplossing gepresenteerd, zodat je met de oplossing in je hoofd eindigt en wellicht een product koopt).
Wil je oefenen voor begrijpend lezen in groep 3, 4 en 5? Download dan het gratis oefenboekje met vijf teksten op het niveau van groep 3, 4 en 5.
Begrijpend lezen in groep 6
Begrijpend lezen in groep 6 richt zich op de vaardigheden en strategieën die in groep 5 aangeleerd zijn. De tekstsoorten komen nu veelvuldig terug. De tekstsoorten worden losgekoppeld van hun leesdoel en de kinderen leren ook meer tussen de regels door te lezen. Wat staat er nu echt? Kloppen de woorden die de schrijver gekozen heeft met zijn doel? Wat had hij of zij anders kunnen doen?
De kinderen nemen in groep 6 ook steeds meer een kritische houding aan naar de schrijver van de tekst. Dat helpt om de tekst nog beter onder de knie te krijgen.
In groep 6 gaat wat begrijpend lezen betreft ook veel aandacht uit naar oorzaak en gevolg. Die worden met signaalwoorden aangegeven in de tekst en kinderen in groep 6 leren die oorzaken en gevolgen te vinden. Daarmee wordt het nog makkelijker om tekstverbanden op de juiste manier te plaatsen.
Begrijpend lezen in groep 7
Groep 7 en begrijpend lezen zijn erg belangrijk. De toetsen van begrijpend lezen – en dan met name de Cito-toetsen en de Entreetoets – tellen zwaar mee voor het schooladvies in groep 8. In groep 7 wordt dan ook alles compleet gemaakt. Kinderen zijn helemaal bij met leesbegrip, herkennen de signaalwoorden en kunnen de verwijswoorden koppelen aan de woorden waar naar ze verwijzen. Ook leren ze de hoofdgedachten uit de tekst te filteren en die naast het doel te leggen, kunnen ze niet alleen oorzaak en gevolg aanwijzen, maar ook feiten en meningen uit de tekst halen.
Ze moeten argumenten uit een tekst kunnen filteren en “bewijslast” voor hun antwoord kunnen aangeven. Een tekst moet door kinderen in groep 7 dus echt heel goed beheerst worden.
De vaardigheden die in groep 7 worden aangeleerd, worden vooral versterkt en vaker geoefend. Een van de mooiste doelen in groep 7 is dat teksten ook echt worden geselecteerd op hun doel en kinderen leren dat je niet alle teksten hoeft te lezen om tot een antwoord te komen op je vraag. Zeker vakoverstijgend, in wereldoriëntatie bijvoorbeeld, zie je dit steeds meer terugkomen.
Wat begrijpend lezen betreft is groep 7 verreweg het belangrijkste jaar.
Begrijpend lezen in groep 8
Tot slot is er begrijpend lezen in groep 8. Hier worden de vaardigheden van groep 7 nog eens herhaald en sterker neergezet. Het doel is om in groep 8 niet alleen op de Cito-toets begrijpend lezen en de Eindtoets of Doorstroomtoets te laten zien wat beheerst wordt, maar ook de overstap naar de middelbare school te maken.
Begrijpend lezen wordt nu meer studerend lezen. In combinatie met studievaardigheden hebben kinderen in groep 8 alles binnen handbereik om bronnen op waarde te beoordelen, vragen te stellen en bronnen voor de antwoorden op die vragen te selecteren. Welke tekst heb je wanneer nodig? En hoe filter je de belangrijkste informatie tot er een samenvatting overblijft? Want die samenvatting helpt je dan weer om te leren voor een toets.
Wil je oefenen voor begrijpend lezen in groep 6, 7 en 8? Download dan het gratis oefenboekje met vijf teksten op het niveau van groep 6, 7 en 8.
Welke lesmethodes voor begrijpend lezen zijn er?
Het is dus een behoorlijke rit die kinderen voor begrijpend lezen moeten afleggen. Als je geluk hebt, heeft de school waar je kind op zit, een methode voor begrijpend lezen aangeschaft. Een methode biedt namelijk een mooie rode lijn in de opbouw van begrijpend lezen en zorgt dat er niets vergeten wordt.
Welke lesmethodes voor begrijpend lezen zijn er zoal? We hebben de meest bekende en meest gebruikte lesmethodes voor begrijpend lezen verzameld en vertellen je er meer over. Let wel: we beoordelen deze methodes niet op kwaliteit. Over de kwaliteit van begrijpend lezen en de lesmethodes hebben we het later in dit artikel.
Nieuwsbegrip
CED-groep ontwikkelde met Nieuwsbegrip een methode, gekoppeld aan de actualiteiten. Het is een zeer geliefde methode die de lessen begrijpend lezen ophangt aan nieuwsberichten. Elke week staat er een nieuw artikel online en dat kan gebruikt worden om een les te geven. Die lessen zijn op verschillende niveaus beschikbaar. Nieuwsbegrip heeft lessen voor groep 4 tot en met groep 8.
Grip op Lezen
De begrijpend lezen-methode van Malmberg is “Grip op lezen” en leert kinderen met begrip te lezen. Het zet dus heel erg in op leesbegrip. Per week is er één les, maar de methode voorziet in een volledig programma aan begrijpend lezen. Alles komt zogezegd aan bod, inclusief differentiatie en toetsen. De digibordlessen verrijken de gewone lessen en volgens de makers zijn de teksten herkenbaar en speels. De methode is er voor groep 5 tot en met 8.
Tekst Verwerken
Tekst Verwerken is een lesmethode voor begrijpend lezen van uitgeverij Noordhoff. Het is een compacte, overzichtelijke en heldere methode die één les per week aanbiedt. De lesmethode bevat volgens de makers boeiende en motiverende teksten en is ideaal voor zelfstandig werken. Ook biedt Tekst Verwerken een digitale leeromgeving. Deze methode biedt begrijpend lezen lessen voor groep 5 tot en met 8.
Leeslink
Leeslink is een complete methode voor begrijpend lezen van uitgeverij Malmberg. Het is dus de tweede begrijpend leesmethode die Malmberg uitgeeft. Deze methode is actueler dan Grip op Lezen, want ze belooft elke week nieuwe teksten, opdrachten en filmpjes. Het is makkelijk differentiëren met Leeslink. Ook is Leeslink gekoppeld aan een digibordmethode. Leeslink biedt lessen voor groep 5 tot en met 8.
Atlantis
Atlantis combineert technisch en begrijpend lezen en probeert hiermee te voorkomen dat kinderen een weerstand tegen lezen krijgen. Bij Atlantis draait alles om de inhoud van de teksten. Die zijn rijk en boeiend! Leesplezier staat altijd voorop. Atlantis is gebaseerd op de nieuwste wetenschappelijke feiten en noemt zichzelf een lesmethode voor voortgezet lezen. De methode voorziet in vier tot vijf lessen per week en komt zo ruimschoots tegemoet aan lezen, voorlezen en vrij lezen. De leestijd dus effectief benut. Atlantis biedt materiaal voor groep 4 tot en met groep 8.
Actief Leren Lezen
Actief leren lezen combineert begrijpend lezen met technisch lezen en mag dus als een complete methode gezien worden die voorbereid op vier onderdelen: technisch lezen, woordenschat, begrijpend lezen en spelling. De methode kenmerkt zich door een duidelijke structuur en past in elk soort onderwijs. Deze lesmethode biedt lessen voor groep 3 tot en met groep 5.
Van technisch lezen én begrijpend lezen naar leesonderwijs
Zoals gezegd geven we geen waardeoordeel over de genoemde methodes, al zijn er wel twee die er – wat ons betreft – uitspringen. En dat heeft alles te maken met de visie op technisch lezen, begrijpend lezen en leesonderwijs.
Lange tijd was het zo dat er een strikt onderscheid gemaakt werd tussen begrijpend en technisch lezen. Dat waren twee heel verschillende zaken. Sterker nog: op veel scholen worden die twee nog altijd gescheiden gegeven.
Eerst moeten kinderen technisch kunnen lezen, daarna kunnen ze vragen gaan beantwoorden, was – heel kort door de bocht – de gedachte. Daardoor verzandden veel leerlingen en leerkrachten, omdat het technisch lezen toch wat moeizaam ging. Vervolgens de overstap naar begrijpend lezen stuitte op veel weerzin, want als je niet goed kan lezen, heb je toch geen zin in die lappen tekst?
En dus gaat het nu anders. Steeds meer methodes, waarvan Atlantis en Actief Leren Lezen mooie voorbeelden zijn, kiezen ervoor om technisch lezen en begrijpend lezen samen aan te bieden. Niet gek, want eigenlijk is Nederland het enige land dat technisch en begrijpend lezen los van elkaar aanbiedt. De waarom daarachter is niemand acht duidelijk.
Leesonderwijs, zoals het nu steeds meer vorm krijgt, richt zich dan ook op beide vormen van lezen. Terwijl kinderen de technische kneepjes van het leren lezen onder de knie krijgen, wordt er ook aan leesbegrip gewerkt. En zo snijdt het mes gelukkig alweer twee kanten op.
Cito-toetsen begrijpend lezen
Omdat begrijpend lezen erg belangrijk is, wordt het ook goed gevolgd middels toetsen. De Cito-toetsen begrijpend lezen maken twee keer per jaar de balans op. In januari wordt de Midden-toets (M-toets) afgenomen, dus de begrijpend lezen toets voor M3, M4, M5, M6, M7 en M8. In plaats van de M8-toets kan ook al in november gekozen worden voor een afname. De M8-toets wordt dan de B8-toets.
Aan het einde van het jaar is de Eind-toets (E-toets), voor E3, E4, E5, E6 en E7. De E7-toets kan vervangen worden door de Entreetoets van groep 7, maar het kan ook dat beide toetsen worden afgenomen. Een E8-toets is er niet, omdat kinderen in groep 8 dan de Doorstroomtoets of Eindtoets al gedaan hebben.
De Cito-toetsen begrijpend lezen worden zowel op papier als digitaal aangeboden en beslaan stukken tekst met meerkeuzevragen. In de Cito-toetsen worden alle vaardigheden en strategieën getoetst en moeten kinderen laten zien dat ze de kennis van het begrijpend lezen in huis hebben.
Begrijpend lezen oefenen
Wil jij thuis oefenen met begrijpend lezen? Dan heb je in dit artikel twee gratis oefenboekjes aangeboden gekregen, namelijk:
- Begrijpend Lezen Oefenen voor groep 3, 4 en 5
- Begrijpend Lezen Oefenen voor groep 6, 7 en 8
Het kan echter zijn dat je een compleet oefenpakket wil hebben dat het hele schooljaar voorziet van oefenmateriaal. We hebben de beste oefenboeken voor je bekeken en adviseren je de oefenboeken van Educazione aan te schaffen.
Ieder oefenboek bevat rijke teksten die kinderen aan zullen spreken, maar die ze ook goed voorbereiden op zowel de Cito-toetsen als de methodetoetsen. De oefenboeken bevatten ieder ruim 250 opgaven. Daarmee is ruime aandacht voor alle vaardigheden en strategieën die beheerst moeten worden.
Als ouder kun je makkelijk nakijken en ontdekken waar nog extra oefening nodig is. Hieronder hebben we de oefenboeken voor je verzameld. Je kan ze zowel digitaal als fysiek bestellen. In beide gevallen word je doorgestuurd naar een externe website waar je de boeken kunt afrekenen.
